Η Πέτρα Ολύμπου, ήταν παλαιός βυζαντινός οικισμός της Πιερίας. Βρίσκεται στο 23^ο χλμ. (στην αριστερή πλευρά) της εθνικής οδού Κατερίνης – Ελασσόνας. Ο δρόμος αυτός περνάει μέσα από “τα στενά της Πέτρας”,  μεταξύ του Ολύμπου και του όρους Τιτάρου, και αποτελεί μετά τα Τέμπη, την δεύτερη είσοδο από την Μακεδονία προς την Θεσσαλία. Το μήκος των στενών της Πέτρας φθάνει περίπου τα δέκα χιλιόμετρα.

Όπως η Φίλα στα Τέμπη, έτσι και η Πέτρα Ολύμπου δέσποζε στην ανατολική είσοδο των ιστορικών στενών, τα οποία από το όνομά της, πήραν την ονομασία “Στενά της Πέτρας”, ενώ την δυτική είσοδο των στενών, την υπερασπίζονταν το Πύθιο. Η Πέτρα, είχε χτιστεί στη νοτιοανατολική πλευρά ψηλού και απότομου βράχου, από τον οποίο πήρε και το όνομά της, (Πέτρα = ογκώδης βράχος).

Ανατολικά της Πέτρας, και σε μεγάλο βάθος ρέει ο ποταμός  Ίταμος (Αγιονέρι), που πηγάζει από την περιοχή του Αγίου Δημητρίου, διασχίζει τα στενά της Πέτρας και χύνεται στον ποταμό Αίσωνα (Μαυρονέρι). Βόρεια της Πέτρας κυλάει και ενώνεται με το Αγιονέρι ο χείμαρρος Καμάρα. Το όνομά του ο χείμαρρος το οφείλει, σε παλαιά μικρή τοξωτή γέφυρα, που σώζεται  μέχρι και σήμερα.

Ο χείμαρρος Καμάρα μας δείχνει ότι, ο παλιός δρόμος βρίσκονταν κάτω της σημερινής εθνικής οδού και πήγαινε κατά μήκος της αριστερής όχθης του ποταμού Ιτάμου. Το νοτιοδυτικό τμήμα της Πέτρας το προστάτευε πολύ απότομος βράχος και ο Πύργος, ο οποίος  δέσποζε στην είσοδο της πόλης.

Παρόλο που η Πέτρα Ολύμπου, ήταν από τη φύση της οχυρωμένη πόλη, κατασκευάστηκε και τείχος,  για την υπεράσπιση των ασθενών τμημάτων της. Έτσι τμήμα του παλαιού τείχους της, σώζεται ακόμα και σήμερα στο νοτιοανατολικό μέρος της πόλης, όπου μπορούσε εύκολα να προσβληθεί από τον εχθρό.

Φαίνεται ότι υπήρχαν κατοικίες και έξω του τείχους της πόλης. Ο περιτειχισμένος χώρος αποτελούσε την ακρόπολη, στην οποία κατέφευγαν οι κάτοικοι σε περίοδο κινδύνου. Οι οικίες βρίσκονταν η μία δίπλα στην άλλη, λόγω της στενότητας του χώρου, (όπως και στα Λείβηθρα Ολύμπου). 

Ακόμα και σήμερα είναι εμφανή τα ερείπια του παλαιού τείχους, των σπιτιών, ναών, και μιας πηγής των νεότερων χρόνων. Τμήματα πηλοσωλήνων, καθώς και κτίσμα πάνω στην βόρεια πλευρά του βράχου, για να στηριχθούν οι σωλήνες, διακρίνονται ακόμα και σήμερα. Όμως ασφαλέστερη ήταν η παλιότερη ύδρευση της ακρόπολης, από το Αγιονέρι, μέσω μεγάλης υπόγειας σήραγγας, από την οποία περνούσαν οι κάτοικοι, για να πάρουν νερό από το ποτάμι.

Σύμφωνα με μια παράδοση των κατοίκων της περιοχής, την ακρόπολη της Πέτρας την πολιορκούσαν για πολλά χρόνια, χωρίς όμως να την κυριεύσουν. Κάποτε όμως μια γάτα ακολούθησε μια γριά, η οποία πήγε στο Αγιονέρι για να πάρει νερό. Η γριά επέστρεψε, αλλά η γάτα βγήκε από την σήραγγα και θήρευε  στο ποτάμι.

Ο εχθρός όμως το αντιλήφθηκε, παρακολούθησε την γάτα και είδε την μυστική είσοδο της σήραγγας. Και στο σημείο αυτό, μετέφερε δυνάμεις και απέκλεισε την ύδρευση της ακρόπολης. Έτσι η λειψυδρία έγινε η αιτία εκπόρθησης της ακρόπολης της Πέτρας.

Την ακρόπολη τη διοικούσε μια βασίλισσα, η όμορφη Ρόϊδω, η οποία όμως μετά την άλωσή της, ανέβηκε στην κορυφή του βράχου, και αφού πρώτα έριξε το παιδί της στην χαράδρα, έπεσε μετά και η ίδια στο Αγιονέρι, και σκοτώθηκε.

Όμως έχουμε και την παράδοση των δημοτικών τραγουδιών, τα οποία εξυμνούν “το κάστρο της Ωριάς”, μας δείχνουν την βυζαντινή του προέλευση και μας ιστορούν ότι κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς το 1373 – 1374, ή πιθανότατα κατά το διάστημα 1390 – 1395, μετά την μάχη του Κοσσυφοπεδίου, όταν τότε ολοκληρώθηκε και η κατάκτηση της Μακεδονίας, με την κυρίευση και των ορεινών φρουρίων.

για μεγέθυνση πατήστε επάνω στην φωτογραφία

Ίσως και κατά την προβυζαντινή περίοδο, η Πέτρα να ήταν μικρό φρούριο. Όμως καμία αρχαία πηγή, δεν αναφέρει την Πέτρα Ολύμπου ως φρούριο. Δυστυχώς μέχρι και σήμερα, δεν έγινε καμία αρχαιολογική ανασκαφή, για να έχουμε κάποια συμπεράσματα. Μόνο οι ντόπιοι χωρικοί, σκάβουν κατά καιρούς, για να βρουν διάφορους θησαυρούς.

Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας, στην εκστρατεία του στην Χαλκιδική εναντίον των Αθηναίων (424 π.Χ.), έφθασε στην Περραιβία και από εκεί με οδηγούς πέρασε τα Στενά της Πέτρας και στάθμευσε στο Δίον.

Μέσω των Στενών της Πέτρας, πέρασε το 394 π.Χ., και ο Αγησίλαος, όταν επέστρεφε από την εκστρατεία του στην Ασία, και αργότερα το 316 π.Χ., πέρασε και ο Κάσσανδρος, όταν από τη νότια Ελλάδα, επέστρεφε στην Πύδνα, κατά της Ολυμπιάδας.

Το όνομα Πέτρα, αναφέρεται για πρώτη φορά στον πόλεμο μεταξύ Ρωμαίων και Μακεδόνων. Κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού, η Πέτρα καταλήφθηκε το 183 π.Χ., από τους Θεσσαλούς και τους Περραιβούς. Όμως πολύ σύντομα ανακτήθηκε από τους Μακεδόνες, και καταλήφθηκε μάλιστα ολόκληρο το πέρασμα μέχρι το Πύθιο.

Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Περσέας ήταν οχυρωμένος στην αριστερή όχθη του ποταμού Ενιπέα και εμπόδιζε τον ύπατο ρωμαίο Αιμίλιο, να εισέλθει στην Μακεδονία. Επειδή όμως φοβήθηκε μήπως ο Αιμίλιος εισβάλει στην Μακεδονία από τα στενά της Πέτρας, έστειλε για την φρούρηση των στενών, στο Πύθιο και στην Πέτρα, φρουρά με πέντε χιλιάδες Μακεδόνες, τους οποίους διοικούσαν ο Ιστιαίος, ο Θεογένης και ο Μήδων.

Ο Αιμίλιος όμως, κατείχε τη δεξιά όχθη του Ενιπέα, απέσπασε από το στράτευμά του, τον Σκιπίωνα Νασικά και τον γιό του Φάβιο Μάξιμο, με πέντε χιλιάδες εκλεκτούς στρατιώτες, και τους έστειλε στο Ηράκλειο, με την πρόφαση να επιβιβαστούν στα πλοία και να προβούν σε πειρατικές επιδρομές στις ακτές της Μακεδονίας.   Όμως ο Αιμίλιος, τους διέταξε και πήγαν μυστικά στο Πύθιο.

Έτσι από το Πύθιο, οι ρωμαίοι στρατιώτες πέρασαν μέσα από τα δάση της Πιερίας, και κατευθύνονταν προς τον Περσέα. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα χαρακωμάτων στον Ενιπέα ποταμό και να δώσει την καταστροφική γι’ αυτόν μάχη της Πύδνας.

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο όμως, ο οποίος αντιγράφει τον Πολύβιο, ο Αιμίλιος έστειλε στα στενά της Πέτρας τον Νασικά και τον γιό του, με 8.320 στρατιώτες.  Έτσι έπραξε ο Αιμίλιος, επειδή πληροφορήθηκε ότι,  μία μόνο αφρούρητη δίοδος προς την Μακεδονία έμενε αφρούρητη, από την Περραιβία,  μέσω του Πυθίου και της Πέτρας. 

Ο Νασικάς στρατοπέδευσε αρχικά στο Ηράκλειο, με την πρόφαση ότι θα εισέλθει στα ρωμαϊκά πλοία, για να κυκλώσει τον Περσέα που στρατοπέδευσε στην αριστερή όχθη του Ενιπέα. Όμως κατά τη διάρκεια της νύχτας, ο Νασικάς έφυγε από το Ηράκλειο και πήγε μυστικά στο Πύθιο, όπου και στρατοπέδευσε.

Ο Περσέας μόλις έμαθε την κυκλωτική πορεία των Ρωμαίων, έστειλε αμέσως εναντίον τους στα στενά της Πέτρας, δέκα χιλιάδες μισθοφόρους ξένους στρατιώτες και δύο χιλιάδες Μακεδόνες, υπό την ηγεσία του Μίλωνα. Κουρασμένοι όμως οι μισθοφόροι και οι Μακεδόνες από την μεγάλη πορεία αποκοιμήθηκαν και εναντίον τους επιτέθηκαν οι Ρωμαίοι, όπως μας λέει ο Πολύβιος.

Αν και ο Νασικάς ισχυρίζεται ότι έγινε σφοδρή μάχη, ο Πολύβιος όμως και ο Λίβιος, δεν μας μιλούν για σφοδρή μάχη, αν και τις περισσότερες φορές ως Ρωμαίοι ιστορικοί,  παίρνουν θέση, υπέρ του Ρωμαϊκού στρατεύματος.

Όμως και ο Διόδωρος, αόριστα και γενικά μας μιλάει για την κατάληψη των στενών της Πέτρας με την βία, “εν ημέραις δε ταίς απάσαις πεντεκαίδεκα βιάσασθαι τα στενά τα κατά την Πέτραν και παρατάξασθαι και νικήσαι Περσέα”. Σίγουρα, εξαιτίας αυτού του αιφνιδιασμού, ή για κάποιο άλλο λόγο, η Μακεδονική φρουρά εγκατέλειψε τα στενά της Πέτρας και τράπηκε σε φυγή. Τότε και ο Περσέας αποσύρθηκε από τον Ενιπέα και υποχώρησε στην Πύδνα.

Μετά τη Ρωμαϊκή κατάκτηση της Μακεδονίας, για αιώνες ολόκληρους δεν αναφέρεται πουθενά η Πέτρα. Αναφέρεται και πάλι με το όνομα αυτό, ως πόλη και ως φρούριο, στα τέλη της Βυζαντινής περιόδου.

Η αξία των στενών της Πέτρας, από στρατιωτικής πλευράς, δεν ήταν δυνατόν να διαφύγει την προσοχή και των Βυζαντινών, γιατί εξαιτίας των αλλεπάλληλων επιδρομών, είχαν αποκτήσει μεγάλη πείρα, έτσι ώστε για την φύλαξη των στενών αυτών, να διατηρούν εκεί πόλη και φρούριο.

Έτσι αναφέρεται η Πέτρα, στους εμφυλίους πολέμους του 13^ου και 14^ου αι. μ.Χ., “αυτίκα δε Σέρβιά τε προσεχώρουν (δηλ. στον Καντακουζηνό) . . .  και φρούρια ουκ ολίγα, το μεν Πέτρα προσαγορευόμενον . . .”,   “προσεχώρουν δε τα περί Έδεσσαν και Βέρροιαν φρούρια και αι πολίχναι . . . και η Πέτρα . . .”.

Η ίδρυση του φρουρίου της Πέτρας, ή έγινε παλαιότερα, ή τουλάχιστον έγινε την ίδια εποχή  που ιδρύθηκε και η ομώνυμη Μονή, το 1151 μ.Χ., την οποία και θα προστάτευε. Είναι περίεργο, ότι η Πέτρα αναφέρεται από τους Βυζαντινούς, μαζί με άλλες πόλεις και φρούρια, που βρίσκονται βόρεια της Πιερίας.  Ο συσχετισμός αυτός οφείλεται μάλλον στην χρονική σύμπτωση ιστορικών γεγονότων.

Κτίσμα της Βυζαντινής περιόδου ήταν και η μεγάλη μονή της Πέτρας, η οποία βρίσκεται στον δασώδη λόφο, απέναντι και Ν.Α. του φρουρίου και σε απόσταση 2 χιλιομέτρων περίπου. Η περιουσία της Μονής ήταν μεγάλη, περιελάμβανε δάση, κτήματα, ακόμη και ολόκληρα χωριά. Η εκκλησία της Μονής φέρει το όνομα “τα Εισόδια της Θεοτόκου” και ιδρύθηκε το 1151 μ.Χ.

για μεγέθυνση πατήστε επάνω στην φωτογραφία

Την μονή της Πέτρας μας την αναφέρει και ο Καντακουζηνός, στην ομιλία του για την τιμωρία κάποιου ηγουμένου “πρώτον δε εν τη μονή τη προσαγορευμένη Πέτρα απρόϊτον μένειν κατεδίκασαν, προνοίας της εις το σώμα προσηκούσης ουδεμιάς αποστερήσαντες”, (ίσως πρόκειται για τον ηγούμενο της Λαύρας, Μακαρίου και μετέπειτα Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης).

Η μονή της Παναγίας της Πέτρας, ήταν πολύ πλούσια, υπάγονταν απευθείας στο Πατριαρχείο (Σταυροπηγιακή), όπως και δύο άλλες μονές, της εκκλησιαστικής περιφέρειας της επισκοπής Κίτρους, όπως: η “της Παναγίας των Κανάλων”, και η “του Αγ. Διονυσίου του εν Ολύμπω”.

Η Πέτρα την Βυζαντινή περίοδο, αποτελούσε και έδρα επισκοπής. Κατείχε την έβδομη σειρά, στην τάξη των επισκοπικών θρόνων που υπάγονταν στον μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Επί Τουρκοκρατίας κατέλαβε την τέταρτη σειρά, την οποία και διατήρησε μέχρι το τέλος σχεδόν του 19^ου αιώνα, όταν και διαλύθηκε.

Στην επιδρομή των Οθωμανών, το Βυζαντινό φρούριο της Πέτρας, πρόβαλε ισχυρή άμυνα και σύμφωνα με την παράδοση, καταλήφθηκε μόνο κατόπιν ισχυρής πολιορκίας.  Έτσι, μετά την κατάληψη των στενών από τους Οθωμανούς, ισχυρή Τουρκική δύναμη πρέπει να τοποθετήθηκε εκεί, ως φρουρά των στενών της Πέτρας.

Όμως στην πραγματικότητα κυρίαρχοι των στενών, ήταν οι σταυραετοί του Ολύμπου και γι’ αυτό η Τουρκική εξουσία, πολύ σύντομα αναγκάστηκε να παραχωρήσει τη θέση της, στους αρματολούς του Ολύμπου. Τότε λοιπόν, πάνω στα ερείπια σχηματίστηκε νέος συνοικισμός, από τον επαναπατρισμό απογόνων των παλαιών κατοίκων της Πέτρας καθώς και άλλων Ολυμπίων.

Πέτρα Ολύμπου, ονομάστηκε και το νεότερο χωριό. Έτσι λοιπόν, με την πάροδο του χρόνου, η Πέτρα, έγινε για την Οθωμανική Πύλη, επικίνδυνη φωλιά των κλεφτών και των αρματολών του Ολύμπου. Γι’ αυτό τον λόγο, την εποχή του Αλή Πασά, εχθρικά σώματα κυρίως Τουρκαλβανών, με αλλεπάλληλες επιθέσεις (1805 – 1813), μετέτρεψαν το θρυλικό χωριό και πάλι σε ερείπια, και εξανάγκασαν τους κατοίκους της να μετοικήσουν σε γειτονικά της χωριά του Ολύμπου.

Την πληροφορία για την ερήμωση της Πέτρας από τους Τουρκαλβανούς, μας τη δίνει ο Heuzey, ο οποίος πρώτος διαπίστωσε την θέση της αρχαίας πόλης.

Στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1912, στα στενά της Πέτρας, τοποθετήθηκε ισχυρή Τουρκική δύναμη, για να εμποδίσει την είσοδο του Ελληνικού στρατού στην Πιερία. Όμως, η ασυγκράτητη ορμή των Ελληνικών όπλων της 7^ης Μεραρχίας, την 15^η Οκτωβρίου 1912, νίκησε του εχθρούς, διέσχισε τα στενά της Πέτρας και επανέφερε την ελευθερία στην περιοχή του Ολύμπου και στην Πιερία.

Γράφει:

ΤΖΙΟΛΑΣ  ΙΩΑΝΝΗΣ

Φιλόλογος – Αρχαιολόγος